گل رز
رز دارای ۱۵۰ گونهٔ نیمه سبز یا برگریز، به صورت درختچهٔ چندساله و بالاروندهاست. این گیاه در طیف گستردهای از جهان شامل قاره آسیا، اروپا، شمال آفریقا و آمریکای شمالی بهطور طبیعی یافت میشود.
گل رز
گل رُز ( گل سرخ، گل محمدی، گل سوری ) ردهای از تیرهٔ گلسرخ است که نزدیک به ۱۵۰ گونه دارد. جای اصلی رویش رز خودرو در نیمکرهٔ شمالی کرهٔ زمین است و تاکنون در نیمکرهٔ جنوبی رز خودرو دیده نشدهاست. گل رز در بسیاری از بخشهای ایران به خوبی میروید همچنین در اکثر بخشهای خاورمیانه، اروپا و روسیه نیز به فراوانی یافت میشود. این گیاه برای مصارف صنعتی بیشتر در کشورهای بلغارستان، ترکیه و فرانسه کشت میشود. در سال ۱۹۷۹ پژوهشگران در انجمن جهانی رز توافق کردند تا رزها در سه گروهِ رزهای خودرو، رزهای باغی قدیمی و رزهای باغی جدید قرار گیرند همچنین رزهای انگلیسی نیز به مجموعهای از گلهای رز باغی قدیم و جدید گفته میشود که توسط پرورش دهندهٔ رز انگلیسی، دیوید اوستین به وجود آمدهاند. تاکنون بیش از ۲۰٬۰۰۰ رقم رز نامگذاری شدهاست و هر ساله صدها نوع جدید نیز به این مجموعه افزوده میشود. رز به عنوان ملکهٔ گلها آوازه دارد. پرورش رز تنها برای لذت بردن از زیبایی این گل نیست بلکه از این گل برای عطرسازی، فرآوری چای، مربا، لیکور و بسیاری مواد خوراکی دیگر استفاده میشود. عطر رز آرامش بخش سامانه عصبی است و در راحت به خواب رفتن انسان کارایی دارد و به همین سبب در عطردرمانی بکار برده میشود. اسانس رز گرانترین اسانس دنیا است و هر گرم آن معادل یک گرم طلا در بازار جهانی قیمت دارد. گل رز از نظر کثرت قرار گرفتن در جایگاه گل ملی مقام نخست را در میان همه گلها دارد و در ۱۰ کشورِ ایران، آمریکا، انگلستان، ایتالیا، رومانی، عراق، عربستان سعودی، مراکش، لوکزامبورگ و بلغارستان به عنوان گل ملی انتخاب شدهاست.
ویژگیهای گل رز
رز دارای ۱۵۰ گونهٔ نیمه سبز یا برگریز، به صورت درختچهٔ چندساله و بالاروندهاست. این گیاه در طیف گستردهای از جهان شامل قاره آسیا، اروپا، شمال آفریقا و آمریکای شمالی بهطور طبیعی یافت میشود.
بهطور کلی یک گیاه رز دارای اجزای زیر است:
برگ: به صورت شانهای هستند. طول برگ از ۲٫۵ سانتیمتر در رز مینیاتور تا ۱۸ سانتیمتر در انواع ایستاده، درختچه و بالارونده تغییر دارد. حاشیه برگچهها اغلب دندانهدار است. هر برگ معمولاً شامل ۵ تا ۷ و گاهی تعداد بیشتری برگچهٔ تخم مرغی یا بیضی شکل است. در قاعدهٔ برگ گوشوارکها وجود دارد.
خار: خار رز از نوع تیغ پوستی (پریکل) است. این نوع خار منشأ اپیدرمی دارد و با بافت آوندی ارتباط ندارد به همین سبب به آسانی میتوان آن را با فشار بیک سمت، جدا نمود.
کاسبرگ: در مرحلهٔ غنچه از گلبرگهای به هم پیچیده محافظت میکنند اما ضمن رشد کردن گل، برمیگردند.
گلبرگ: بعد از شکفتن گل از گلبرگها بوی شیرینی ساطع میشود. این بوی خوش در جذب زنبور و دیگر حشرات بطرف گل و کمک این حشرات جهت لقاح مؤثر است. پس از اینکه عمل لقاح در گل انجام شد نهنج گل شروع به بزرگ شدن میکند و گلبرگ که دیگر خاصیتی برای گیاه ندارد، ریزش خود را آغاز میکند.
پرچمها: اندامهای نر گل هستند. هر پرچم دارای یک میلهٔ بلند و نازک منتهی به یک بساک بوده و بساک تولیدکنندهٔ دانههای گرده به صورت پودر میباشد.
کلاله: در انتهای خامهٔ بلند گل قرار دارد.
نهنج یا گلبنه: همان تخمدان گیاه رز و محتوی تخمکهاست که توسط پوشش احاطه شدهاست. نهنج برچههای بسیاری را محصور کردهاست. برچه قسمتی از مادگی است که محتوی تخمک است و از اتحاد برچهها تخمدانی چند خانه به وجود آید. هر برچه دارای یک تخمک است. یک خامهٔ بلند نیز بین تخمک و کلاله قرار میگیرد. مجرای درون یک خامه راه عبور گرده تا رسیدن به تخمک است. دستهای از خامه با هم از میان منفذ باریک میان گل عبور کرده و بعد گسترده میشوند و کلالهها در معرض دید حشرات سرکشیکننده قرار میگیرند. سلولهای نر که از دانههای گرده به وجود میآیند، تخمکها را بارور نموده و تخمکهای بارور تبدیل به دانه میگردند در همین زمان بارور شدن و تبدیل تخمکها به دانه است که تخمدان نیز تبدیل به میوه میشود. میوهٔ گل رز یا رز هیپ تقریباً در تمامی گونههای رز یا انواع نیمه پرگلبرگ رز به وجود میآید. میوهٔ گل رز حاوی مقادیر زیادی ویتامین سی است.
میوهٔ گل رز: میوهٔ گل رز توسط پرندگان یا دیگر جانوران خورده شده و سپس در مناطق دیگر توسط مدفوع این حیوانات دانهٔ گیاه پخش میشود.
انواع گل سرخ
در سال ۱۹۷۹ پژوهشگران در انجمن جهانی رز توافق کردند تا رزها در سه گروهِ رزهای خودرو، رزهای باغی قدیمی و رزهای باغی جدید قرار گیرند.
رزهای خودرو
رزهای خودرو نمونههایی هستند که از میلیونها سال قبل بر روی کره زمین وجود داشتهاند و رشد و نمو میکنند و محققین و سیاحان، آنها را به واسطه سفرها و جستجوهایشان کشف و معرفی کردهاند. تمامی رزهای خودرو گلهایشان ۵ گلبرگ دارد و تقریباً اکثر آنها تنها در فصل بهار گلدهی دارند. در جهان در حدود ۱۵۰ گونه رز خودرو شناسایی شدهاست که از این میان تنها ۱۰ گونه برای ساخت رقمهای رز استفاده شدهاست. این ۱۰ گونه عبارتند از:
گالیکا یا رز فرانسوی، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. رز گالیکا قدیمترین رزی است که از دوران باستان در اروپا جهت عطرسازی کشت میشدهاست. در حدود ۱۲ سده پیش از میلاد این گل در ایران باستان جهت استفاده در مراسم مذهبی کشت میشدهاست. از ۴–۳ سده پیش از میلاد در آسیای صغیر و یونان کشت میشدهاست و از آنجا به روم صادر شدهاست. از سده ۱۳ میلادی تاکنون در منطقهٔ پروانس آلپ-کوت دازور بهطور وسیع به هدف عطرسازی کشت میشود. امروزه بعد از گذشت ۶۰۰ سال، این منطقه به یکی از مراکز مهمِ تهیهٔ عطر تبدیل شدهاست.
گل محمدی یا گُل گُلاب، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. بر اساس زمان گلدهی به دو نوع تابستانی و پاییزی تقسیم میشود. در حال حاضر نوع تابستانی آن در کشورهای ترکیه و بلغارستان بهطور وسیعی به هدف عطرسازی کشت میشود.
رز آلبا، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. رنگ آن سفید است.
سنتیفولیا یا رز کلمی، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست.
نسترن زرد، خاستگاه آن کشورهای ایران و عراق است. این نوع رز والد رزهای زرد رنگ امروزی است.
رز ماسک، خاستگاه آن خاورمیانه است.
رز چینی، خاستگاه آن چین است. رزهای امروزی خاصیت چهار فصل شکوفا شدن را اکثراً از رز چینی به ارث بردهاند.
رز گیگانتی، خاستگاه آن چین است. عطری به مانند چای دارد. محور غنچه بالاست و شکل گلبرگها شمشیری است.
رز خوشهای، خاستگاه آن ژاپن است. اینگونه والد رزهای خوشهای است.
رز لوسیا، خاستگاه آن ژاپن است. ویژگی مهم آن خاصیت پخش شدن آن بر روی زمین است. رز لوسیا به همراه رز خوشهای، والد رزهای بالارونده در اروپا بهشمار میآید.
بر اساس گزارشی که از یک تحقیق مشترک میان گیاهشناسان ایرانی و هلندی به چاپ رسیدهاست، در مجموع در ۲۸ استان ایران ۴۰ گونه گل رز وجود دارد.
مصارف گل رز
پرورش رز تنها برای لذت بردن از زیبایی این گل نیست بلکه از این گل برای عطرسازی تهیهٔ چای، مربا، لیکور و بسیاری مواد خوراکی دیگر استفاده میشود. عطر رز آرامشبخش سیستم عصبی است و در راحت به خواب رفتن انسان تأثیر دارد و به همین سبب در عطردرمانی بکار برده میشود.
اسانس
روغن گلسرخ یا اسانس رز چون گرانترین اسانس دنیا است، به عنوان ملکهٔ اسانسها شهرت دارد. از هر ۱۰۰ کیلو گل رز تنها ۸–۳ گرم اسانس استخراج میشود. اسانس رز تحریککنندهٔ جریان خون است. احساسات منفی مانند بدبینی، غم، حسادت و نفرت را تعدیل کرده باعث به وجود آمدن آرامش روانی میشود. مصرف آن در زنان باعث کم شدن سندرم پیش از قاعدگی شده همچنین در نظم و ثبات دادن به دورهٔ قاعدگی تأثیر دارد اما از آنجائیکه این اسانس تسریعکنندهٔ قاعدگی است بهتر از مصرف آن در بارداری خودداری شود. این ماده از طریق جذب از راه پوست از به وجود آمدن چینوچروک و همچنین لکههای پوستی جلوگیری کرده و همچنین التهاب پوست و جوش صورت را بهبود میبخشد. اسانس گل رز در دمای کم خاصیت جامد شدن را داراست و با گرمای دست دوباره به حالت مایع برمی گردد به همین سبب اگر مادهای که به نام اسانس خریداری شده حتی در یخچال نیز به حالت جامد در نیاید به احتمال قوی اسانسی اصل و خالص نبوده و با مواد دیگر مخلوط شدهاست.هر گرم اسانس گل رز بهطور تقریبی معادل یک گرم طلا دربازار جهانی قیمت دارد.
گلاب
گلاب از نوعی رز به نام «گلسرخ محمدی» با نام علمی Rosa × damascena که به «طلای معطر» نیز شهرت دارد، تهیه میشود. تاریخ شروع ساخت گلاب در ایران مشخص نیست اما به دورانهای بسیار کهن و پیش از حکمرانی پارسیان در ایران برمیگردد. طبق مدارکی که در کتابخانه ملی پاریس موجود است، در سال ۸۱۰ میلادی ایالت فارس سالیانه ۳۰٬۰۰۰ بطری گلاب به عنوان باج به خزانهداری بغداد پرداخت میکردهاست. صنعت گلابگیری در قرن دهم میلادی توسط اعراب به اروپا برده شد و نخستین کشوری که این صنعت در آن رواج یافت اسپانیا بود. تاریخ کشت گل سرخ محمدی در منطقهٔ قمصر کاشان سابقهٔ دیرینه دارد و از درون قبرهای قرن اول و دوم هجری در قمصر، گلابپاشهایی گِلین به دست آمدهاست. در زمان ملکشاه سلجوقی یکی از اتابکان روم شرقی، تعدادی بوته گلسرخ محمدی را با خود از قمصر به شهر دمشق که در آن زمان «داماسکوس» خوانده میشد، برد و در این شهر پرورش داد. به همین علت نام علمی این گیاه رزا داماسنا نامگذاری شدهاست.
خوراک
در ایران گلبرگهای رز برای تهیهٔ مربای خانگی بکار میروند همچنین گلاب بهطور معمول در برخی از خوراکهای ایرانی به عنوان یکی از مواد داخل پلو و بخصوص در شیرینیجات و دسرهای ایرانی بکار برده میشود. مسقطی، یخدربهشت، فرنی، شلهزرد، کاچی و حلوا از جمله دسرهای ایرانی هستند که گلاب یکی از مواد آن را تشکیل میدهد.میوهٔ گلسرخ در طول جنگ جهانی دوم به عنوان منبعی برای تهیهٔ ویتامین سی مورد توجهٔ مردم انگلستان قرار گرفت و درست کردن شربت از میوهٔ گلسرخ در هنگام این جنگ در انگلستان رواج پیدا کرد. شربت میوهٔ گلسرخ علاوه بر اینکه ۲۰ برابر بیشتر از پرتقال حاوی ویتامین سی است دارای ویتامین آ نیز هست. چای گلسرخ به دو روش بکار بردن میوه یا گلبرگهای خشک شده تهیهٔ میشود. در جنوب کشور چین استفاده از گلبرگهای خشک شده در تهیهٔ چای از دوران باستان رواج داشتهاست. یکی از سوغاتیهای استان یوننان که در جنوب چین واقع شده، غنچههای خشک شدهٔ گلسرخ است که جهت درست کردن چای بفروش میرسد.
عطر
گل رز بر اساس عطر به ۷ گروه تقسیم میشود:
عطر گلگلاب قدیم: در رزهای باغی قدیمی و گونههای طبیعی رز زیاد یافت میشود. نوع نمونه رز یادگار مالمزون .
عطر گلگلاب جدید: عطر آن نسبت به گلگلاب قدیم تندتر است. نوع نمونه رز پاپا میللند.
عطر رز چای: عطر ملایمی به مانند چای یا برگ چای دارد. نوع نمونه رز گاردن پارتی.
عطر رز چای کامل: عطری به مانند میوههایی چون سیب، زردآلو و هلو دارد. نوع نمونه رز دبل دیلایت.
عطر رز آبی: بوی آن مخلوطی از عطر گلگلاب جدید و رز چای یا پوست لیمو است. نوع نمونه رز بلومون.
عطر رز تند:عطر آن مخلوطی از بوی گلگلاب قدیم و همچنین ماده عطردار دیگری به نام اوژنول است. عطر ویژهٔ میخک صدپر و میخک به سبب وجود اوژنول به وجود آمدهاست. نوع نمونه رز روگوزا و رز خوشهای.
عطر مر: این نوع عطر در رزهای انگلیسی زیاد دیده میشود و عطری به مانند رازیانه دارد. نوع نمونه رز قصر گلامیس.
مرکز کشت رز در جهان جهت مصرف در عطرسازی به دو گروه بزرگ تقسیم میشود. یک گروه فرانسه و مراکش هستند که رز سنتیفولیا محصول عمدهٔ آنهاست و گروه دیگر را دو کشورِ ترکیه و بلغارستان تشکیل میدهند که بهطور عمده گلگلاب و ارقام آن را جهت عطرسازی کشت میکنند. در این میان بخصوص دره رز در بلغارستان به عنوان یکی از بزرگترین مناطق تولیدکنندهٔ گل رز و از مراکز عمدهٔ تولید اسانس و عطر گل رز شهرت جهانی دارد.
تکثیر گل رز
محل مناسب برای کاشت جایی است که هوا در آن به خوبی جریان داشته باشد و هر روز بیش از ۵ ساعت در معرض نور خورشید باشد.تکثیر رز از طریق کاشتن بذر، برش و قلمهگیری انجام میشود.
روش برش:
زمان مناسب بین ماه خرداد تا شهریور پس از پایان گل دهی و ریختن گلهاست. طول مناسب هر یک قطعه برای برش ۱۵ سانتیمتر است و بهتر است در هر قطعه سه ردیف برگ وجود داشته باشد. شاخههای بریدهشده برای اینکه به آسانی در خاک فرو بروند، نخست با کارد برش داده و نوک تیز میشوند. پایینترین ردیف برگ قطع شده سپس برشها در حدود یکساعت در آب خیسانده و به درون خاک منتقل میشوند.
روش پیوند
پیوند شاخه به رز: در این نوع پیوند یک شاخه رز انتخاب شده به درختی رز خودرویی که دارای ریشه است پیوند زده میشود و ساقهٔ درخت اصلی از بالای این پیوند قطع میشود.
پیوند جوانه به رز: در این روش ابتدا در پایینترین قسمت ساقهٔ یک گیاه رز برشی به شکل حرف انگلیسی T با کارد ایجاد میشود بدین ترتیب که عرض برش در بالا ۷ میلیمتر و برش طولی آن ۲ سانتیمتر باشد. یک جوانه نیز به همراه قسمتی از پوست ساقه، از درخت پیونددهنده بریده میشود سپس این قسمت بریده شده در داخل همان ناحیهٔ برش داده شده در ساقهٔ درخت پیوند شونده قرار میگیرد و با نوار به هم متصل میشوند.
بیماریها و آفتها
گل رز از نظر آسیب دیدن در اثر بیماری و همچنین آفات بسیار مساعد است اما با فراهم کردن محیط مناسب و همچنین سمپاشی مناسب و زود هنگام میتوان با این عوامل مقابله کرد.
برخی از انواع بیماریهای شایع گل رز عبارتند از:
لکه سیاه رز: نوعی بیماری قارچی و یکی از رایجترین بیماریهای گل رز است. این بیماری ابتدا به صورت لکههای سیاه کوچک بر روی برگ نمایان میشود پس از مدتی اطراف این لکههای به رنگ زرد درآمده و سبب ریزش برگ میشود. برای جلوگیری از گسترش بیماری باید برگهای بیمار چیده شده و همچنین برگهای ریخته شده از زیر بوته نیز جمعآوری شوند.
سفیدک پودری رز: سفیدک پودری رز به همراه لکه سیاه رز به عنوان رایجترین بیماریهای گل رز شناخته میشوند. در اثر مبتلا شدن، برگ و سایر قسمتهای گیاه با پوشش پودری سفید رنگی پوشانده میشود. در صورت بیماری شدید، گیاهان ممکن است کوتاه شده، و برگها پیچ خورده و سپس خشک شده بریزند. در موارد بسیار نادر ممکن است گیاه در نتیجه عفونت خشک شود.
زنگ رز: یک نوع بیماری قارچی است که در اثر آن دانههای نارنجی رنگی در پشت برگها ظاهر میشود و به مرور زمان به سیاه تغییر رنگ میدهد.
کپک خاکستری: در ابتدای بیماری بر روی گلبرگ لکههای قرمز رنگ پدیدار میشود سپس بر روی ساقه یا گل کپک خاکستری رنگی شروع به رشد میکند در آخر کپک به رنگ قهوهای تغییر رنگ داده باعث پوسیدگی گل میشود.
گال طوقه: عامل بیماری در درون خاک وجود دارد و از طریق زخم ریشه وارد میشود.
آفتها
شته گلسرخ
آفتها را بر اساس نحوه تغذیه و اندام گیاهی مورد تغذیه به چهار گروه میتوان تقسیم کرد:
گروه آفات مکندهٔ شیریهٔ گیاهی: این گروه در قسمت بالا و زیر برگ و غنچه، ساقه و جوانههای گیاه فعالیت میکنند و هنگامی که تعداد آنها بسیار زیاد باشد با مکیدن شیرهٔ گیاه مانع از رشد گیاه خواهند شد. حشرهٔ نمونه، شته گلسرخ است که مهمترین آفت رز بهشمار میآید.
گروه آفات برگخوار: حشرات این گروه در مرحلهٔ لاروی و بلوغ در روی برگها و جوانهها خساراتی ایجاد میکنند. حشرهٔ نمونه، زنبور برگخوار رز.
گروه آفات گلخوار: در این گروه گونههای متفاوتی وجود دارد که با تغذیه از قسمتهای مختلف گل باعث بدشکلی و کاهش کیفیت گل خواهند شد. حشرهٔ نمونه، سوسک سبز گلسرخ.
۴. گروه آفات چوب خوار: این گروه بر روی ساقه، ریشه و شاخههای گل رز فعال هستند. حشرهٔ نمونه، کرم سفید ریشه.
نکات گلدهی گل رز
گل رز یکی از زیباترین و مقاوم ترین گیلهان زینتی هست که فصل گلدهی زیادی داره و با انواع آب و هوای کشور عیززمون سازگاری کامل رو داره، پس با ۵ نکته برای گلدهی بیشتر گل رز در ادامه همراه باشید.
تغذیه و خاک مناسب:
شما میتوانید در فصل بهار و تابستان و حتی پاییز میتوانید از کودها برای گل رز استفاده کنید. با استفاده از کمپوست و یا کود برگ در بهار و پاییز گیاهانتان را تا حدی تغذیه کنید. و در تابستان هم با استفاده از کودهای یکه دارای پتاسیم و منیزیم بالا هستند به صورت آبیاری گیاه را تغذیه کنید و همچنین خاک گل رز باید سبک و دارای مواد مغذی باشد تا بتواند به خوبی رشد کرده و گل بدهد. در آبیاری گیاه دقت داشته باشید و با آبیاری منظم و گرفتن آب شیلنگ یا آبپاش به سوی قاعده گیاه، از تشکیل شدن سفیدک بر روی شاخ و برگ گیاه جلوگیری کنید.
کنترل و مهار بیماری:
سعی کنید از گونه های مقاوم به بیماری این گیاه برای کاشت انتخاب کنید تا بتوانید برخی بیماری های رایج مانند سفیدک، خال سیا و پوسیدگی در تابستان های گرم و مرطوب جلوگیری کنید. البته توجه داشته باشید که احتما دارد گونه های مقاوم به بیماری هم دچار بیماری شوند. برای دوری از بیماری برگ های افتاده گل رز را جمع کنید و به دور از گیاه نگهداری کنید تا ریسک عفونت مجدد را کاهش دهید و در صورت نیاز از قازچ کش های موجود در بازار برای رفع بیماری های قارچی استفاده کنید.
حتما گلهای پلاسیده را بچینید
یکی از ۵ نکته برای گلدهی بیشتر گل رز چیدن گل های پلاسیده می باشد. اگر شما هم دوست دارید گل رز شما به طور منظم در فصل تابستان گل داشته باشد حتما گلهای پلاسیده را بچینید چون در غیر این صورت گیاه شروع به تولید دانه خواهد که انرژی گیاه را برای این کار خواهد گرفت. توجه داشته باشید که برای چیدن این گلها اگر ساقه ای که گل روی آن قرار دارد سالم و است فقط گل را بچینید ولی اگر گل در ساقه های باریک و ضعیف ظاهر شده باشد باید ساقه را از پاییترین قسمت قطع کنید. این کار باعث رشد بهتر گیاه و گلدهی بیشتر خواهد شد.
کوتاهی در خصوص هرس
اگر میخواهید هرس اصولی داشته باشید ساقه ها را از جایی برای هرس انتحا کنید که قطرشان به اندازه یک مئائ باشد. و همیشه بالاتر از برگهای سالم و کامل را ببرید. این قسمتها جاهایی هستند که هورمونها متراکم شدهاند، بنابراین گیاه میتواند از این قسمت سریعتر جوانه و گل بدهد.
انتخاب محل نگهداری مناسب
این گیاه به نور آفتاب زیاد احتیاج داره و سعی کنید که این شرایط نوری رو براش تامین کنید. شما میتونید در باغچه و یا گلدانی که این شرایط نوری فراهم هست بکارید. شما همچنین میتونید در فصل خواب این گیاه رو هرس کنید. حتما در فصل زمستان باید محل نگهداری گل رز خنک باشد.
یک تکیه گاه درست کنید
سعی کنید بوته های قدیمی رز خودتون رو با استفاده از تیرکهای چوبی و یا هر وسیله ای که میتونید گیاه رو تقویت کنید. رزهای رونده و فشرده را با بستن آنها به تیرک های آلاچیق، ستون های عمودی یا ستون های هرمی، حمایت کنید. رزهای معمولی هم به تکیه گاه نیاز دارند. ساقه اصلی آنها را با قرار دادن تیرک در کنارشان و بستن آنها به تیرک محکم کنید.
منبع : ویکی پدیا